دفاع از منظر قرآن کریم
بررسی آیات قرآن و روایات اسلامی در مورد آداب جنگ این حقیقت را به وضوح ثابت می‌کند
که اسلام مسائل اخلاقی و انسانی را حتی در خشونت‌بارترین صحنه‌های زندگی یعنی
میدان جنگ نادیده نگرفته و همه جا قهر را با لطف و خشونت را با رحمت، عجین ساخته
و به یقین حکومت اسلامی باید این آداب را که اثر عمیقی در طرز قضاوت بیگانگان از
اسلام دارد و می‌تواند وسیله‌ای برای جلب توجه آنان و بازنگری درباره‌ی اسلام
شود به کار بندد.
در آیات قرآن بارها به رعایت عدالت و عدم تجاوز از حدود معقول و انسانی در مقابل
دشمنان تأکید شده است.
از جمله در آیه‌ی 190 سوره‌ی بقره می‌خوانیم: وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ
الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ
الْمُعْتَدِینَ : «در راه خدا با کسانی که با شما می‌جنگند نبرد کنید و از حد
تجاوز ننمایید که خدا تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد.
در این آیه در واقع به سه نکته اشاره شده: نخست این که جنگ باید برای خدا و در
راه خدا باشد نه به خاطر جاه‌طلبی و انتقام‌جویی.
دیگر اینکه جنگ در برابر متجاوز باشد، یعنی تا جنگ بر شما تحمیل نشود دست به
اسلحه نبرید.
سوم در میدان جنگ از حد تجاوز نکنید و اصول اخلاقی را رعایت کنید بنابراین اگر
دشمن اسلحه را بر زمین بگذارد و تسلیم شود نباید به او حمله کرد، و همچنین نسبت
به کسانی که قدرت بر جنگ را ندارند مانند پیر مردان، کودکان و زنان نباید مزاحمت
شود، نابود کردن باغ‌ها و مزارع و تخریب اماکن قابل استفاده، و توسل به سلاح‌های
کشتار جمعی، همه از مصادیق تعدّی بر بیگناهان و انتخاب روش‌های غیر انسانی است و
از نظر اسلام ممنوع است.
در آیه‌ی 194 همین سوره (چند آیه بعد از آیه‌ی مورد بحث) باز بر این معنی تأکید
کرده، می‌گوید: فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا
اعْتَدى عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ
الْمُتَّقِینَ: «هر کس به شما تجاوز کند به مانند آن بر او تجاوز کنید و از خدا
بپرهیزید (و تعدّی و زیاده روی ننمایید) و بدانید خدا با پرهیزکاران است.»
اشاره به اینکه اگر یاری خداوند و پیروزی را می‌خواهید باید از تعدّی و زیاده‌روی
حتی در میدان جنگ خودداری کنید.
همین معنی به شکل دیگری در آیه‌ی 2 سوره‌ی مائده مورد تأکید قرار گرفته و با
صراحت می‌گوید: وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ
الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا: «نباید خصومت نسبت به جمعیتی که شما را
از آمدن به مسجد الحرام (در جریان حدیبیه) مانع شدند وادار به تعدّی و تجاوز
کند» (و روح انتقام جویی که از رفتار خشونت‌بار دشمن در صحنه‌ی حدیبیه مایه می‌گیرد
بر شما غلبه کند.)
در روایات اسلامی نیز تعبیرات مختلف و دستورات فراوانی در مورد رعایت اصول
انسانی در میدان جنگ و پس از پایان آن نسبت به دشمنان وارد شده که عواطف انسانی
و روح مسالمت جویی در آن به خوبی متجلّی است.
ارباب سیر، در سیرت آن حضرت ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نوشته‌اند که هرگاه
لشکری را مأمور جنگ می‌کرد فرماندهان سپاه را با لشکر طلب می‌فرمود و این گونه
موعظه و ارشاد می‌کرد: «بروید به نام خداوند متعال و استعانت بجویید به خداوند و
برای او و آیین رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ جهاد کنید، ای مردم
مکر نکنید و از غنائم جنگی سرقت روا مدارید و اعضای دشمن را بعد از کشته شدن جدا
ننمایید، پیران و اطفال و زنان را به قتل نرسانید و عابدان و رهبانان را که در
غارها و بیغوله‌ها جای دارند به قتل نرسانید.
درختان را از بیخ نزنید مگر اینکه ناچار باشید، نخل‌ها را نسوزانید و با آب غرق
نکنید، درختان میوه را ریشه کن نسازید، زراعت را آتش نزنید که خود بدان محتاج
خواهید بود و حیوانات حلال گوشت را نابود نسازید مگر به اندازه‌ای که برای تعذیه
لازم دارید. هرگز آب دشمن را با زهر آلوده نسازید و حیله و نیرنگ به کار
نبرید...»
خود آن حضرت نیز هرگز با دشمنان غیر از این معامله نکرد، شبیخون بر دشمن نزد و
جهاد با نفس را از هر چیزی بالاتر می‌دانست.[1]
دقت در دستورات بالا که بسیار حساب شده است به خوبی نشان می‌دهد که اسلام هیچ یک
از مسائل اخلاقی مربوط به جنگ را نادیده نگرفته و شخص پیامبر ـ صلّی الله علیه و
آله و سلّم ـ تمام آنها را عملاً در مورد دشمنان مراعات می‌نمود، نه همچون کسانی
که در گفتار خود از حقوق بشر و رعایت اصول انسانی بسیار دم می‌زنند، ولی در عمل
هیچ خبری نیست.
علاوه بر این تأکید بر این نکته که جهاد با نفس برترین جهاد است اشاره به این
معنی می‌کند که مسلمانان واقعی کسی است که اصول انسانی را در میدان جنگ رعایت
کند.
از آنچه در بالا آمد این نکته نیز به خوبی استفاده می‌شود که اسلام توسل به سلاح
شیمیایی و هرگونه سلاح کشتار جمعی را ممنوع می‌شمرد، و حکومت اسلامی باید از این
سلاح‌ها به طور کامل پرهیز کند.
در حدیث دیگری از علی ـ علیه السّلام ـ می‌خوانیم: فَإِذَا کَانَتِ الْهَزِیمَهُ
بِإِذْنِ اللَّهِ فَلَا تَقْتُلُوا مُدْبِراً وَ لَا تُصِیبُوا مُعْوِراً وَ لَا
تُجْهِزُوا عَلَى جَرِیح وَ لَا تَهِیجُوا النِّسَاءَ بِأَذًى وَ إِنْ شَتَمْنَ
أَعْرَاضَکُمْ وَ سَبَبْنَ أُمَرَاءَکُمْ: «هنگامی که به اذن خدا آنان را شکست
دادید فراریان را نکشید و افراد ناتوان را از پای در نیاورید، مجروحان را به قتل
نرسانید و زنان را با اذیّت و آزار تحریک نکنید هر چند آنها به شما دشنام دهند و
به سران شما بدگویی کنند.»[2]
با توجه به آنچه در حدیث پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ که در بالا آمد
خواندیم که این توصیه را همیشه قبل از جنگ‌ها به فرماندهان و نفرات لشکر می‌فرمود
به خوبی روشن می‌شود که این دستورات جزء برنامه‌های اصلی اسلام در مورد جهاد و
جنگ با دشمن است و حکومت اسلامی باید همواره در زنده نگهداشتن آن پافشاری کند.
انواع جهاد
گرچه جمعی از محققان، جهاد اسلامی را بر دو بخش تقسیم می‌کنند: جهاد ابتدایی، و
جهاد دفاعی و برای هر یک از این دو بخش بخش‌های دیگری وجود دارد، ولی در واقع
حتی جهاد ابتدایی هم یک نوع جهاد دفاعی است که از توضیحات آینده روشن خواهد شد،
با این اشاره به آیات قرآن مجید باز می‌گردیم و انواع جهاد را در قرآن مورد
بررسی قرار می‌دهیم:
1ـ جهاد ابتدایی
در آیه‌ی ی39 سوره‌ی حج که به عقیده‌ی بعضی نخستین آیه ی جهاد است می‌خوانیم:
أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى
نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ: «به آنها که مورد تهاجم دشمن و جنگ قرار گرفته‌اند اجازه‌ی
جهاد داده شده است و خداوند قادر بر یاری آنهاست.»
سپس به دنبال این آیه در توضیح مطلب می‌افزاید: الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ
دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ: «همان کسانی
که به ناحق از خانه و کاشانه‌ی خود بدون هیچ دلیلی اخراج شدند جز اینکه می‌گفتند
پروردگار ما الله (و خداوند یکتا) است.»
تعبیر آیه که با «اذن» شروع شده تناسب زیادی با گفته‌ی کسانی دارد که آن را
نخستین آیات جهاد می‌دانند و نشان می‌دهد که قبلاً چنین اذنی وجود نداشت.
و به هر حال به خوبی نشان می‌دهد که آغاز تشریع جهاد، جهاد دفاعی در برابر دشمن
بوده، همان دشمنانی که مسلمانان را مجبور به هجرت و ترک خانه و لانه‌ی خود کرده
بودند بی‌آنکه گناهی داشته باشند، آری اگر گناهی داشتند گناهشان اعتقاد به توحید
و یگانگی خدا بود.
بعضی دیگر نخستین آیه‌ی جهاد را آیه‌ی 190 سوره‌ی بقره می‌دانند که می‌گوید: وَ
قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ... «با آنها که به نبرد
با شما برخاسته‌اند در راه خدا پیکار کنید...».
اگر این نظر را بپذیریم باز پایه‌ی جهاد بر اساس در هم شکستن تهاجم دشمن گذارده
شده است، و هر انسان عاقلی می‌داند سکوت در برابر تهاجم دشمن خونخوار با هیچ
منطقی نمی‌سازد.
تعبیر به «فی سبیل الله» نشان می‌دهد که حتی دفاع اسلامی نیز برای خدا و بر محور
معیارهای الهی است نه برای هوا و هوس و جاه طلبی!
این نخستین شکل جهاد در اسلام است اما نباید از معنی «جهاد دفاعی» این چنین
برداشت کرد که حکومت اسلامی باید بنشیند تا دشمن به خانه و کاشانه‌اش هجوم برد
سپس به دفاع برخیزد، بلکه به عکس هنگامی که احساس کرد دشمن برای پیکار آماده می‌شود
و قصدش تهاجم بر نیروی اسلام است باید ابتکار عمل را به دست گیرد و قدرت تهاجم
دشمن را درهم بشکند.
2ـ جهاد برای خاموش کردن آتش فتنه
در آیه‌ی 193 سوره‌ی بقره می‌خوانیم: وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَهٌ
وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى
الظَّالِمِینَ: «با آنها (دشمنان) پیکار کنید تا آتش فتنه خاموش شود، و اگر آنها
خودداری کردند و دست از فتنه‌جویی برداشتند مزاحم آنها نشوید، چرا که تعدّی جز
بر ستمکاران روا نیست».
[1] .
منتهی الآمال، ج1، ص16، در باب فضائل اخلاقی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و
سلّم ـ علامه مجلسی در بحارالانوار شبیه این معنی را در جلد 97، صفحه‌ی 25 آورده
است.
[2]
. نهج البلاغه، نامه‌ی 14.
|
||
|
|
منبع:اندیشه قم
